Makale: Hilal Kaya
“Yazıları olmayan bir kitap olur mu çocuklar?” Bu soruyu öğrencilerime (4-5 yaş) her sene başında sorarım. Her defasında da aynı cevabı alırım, “Hayır öğretmenim!” Sonrasında ise onların sözsüz (sessiz) kitaplarla tanışmasını, hatta zaman içerisinde sözsüz kitapları sevmelerini keyifle izlerim. Sizin de bu yazı ile aynı keyfi tadacağınızı umuyorum.
Sessiz/Sözsüz Kitaplar Nedir?
Sözsüz kitaplar, resimli kitaplardır ve içlerinde yazılı bir metin yoktur. Tamamen çizimlerden oluşurlar. Olay örgüsü ve kurgusu sayfaların içerisinde yer alan görsellerle anlatılmıştır. Bize de görsellerinden yola çıkarak hikâyeyi okumak hatta yazmak kalıyor. Bu cümleler işin tanımsal boyutu, diğer bir açıdan ele alırsak, “Sözsüz kitap okumak, çocukların hayalleri ile dolu bir denizde kâğıttan bir gemiyle gezintiye çıkmaktır,” diyebiliriz.
Sözsüz kitapların yazarları bir nevi okuyuculardır. Sayfaları dolduran görsellere bakar, mekânı tasvir eder, kahramanları konuşturur, bazen muzip bazen hüzünlü bir dille olay örgüsünü anlatırız. Kelimeler bizim heybemizden çıkar, kahramanların sesinden dile gelenler aslında bizim kelime dağarcığımızın bir ürünüdür. Sözsüz kitapların sınırı bizim hayal gücümüz kadardır. Bir de bu kitapların çocuklar tarafından dillendirildiğini, onların kelimeleri ve düşünceleri ile hayat bulduğunu düşünsenize! Sözsüz kitapların bence en önemli özelliği de çocuklara fazlasıyla alan bırakması ve çocukların aktif olmalarını sağlaması… Bu açıdan bakacak olursak, çocukların en aktif olduğu, belki de en çok kendini ifade ettiği, en çok sesinin çıktığı kitap türüne sessiz ya da sözsüz kitaplar denmesi ironik değil mi sizce de?
Neyse ki yabancı ülkelerdeki çocuk edebiyatında yıllardır önemini ve yerini koruyan sözsüz kitaplar, yerli çocuk edebiyatında da yavaş yavaş hak ettiği ilgiyi görmeye başladı. Üstelik bu önemi, sadece çeviri kitaplarla değil aynı zamanda yerli yazarlarımızın imzası olan kitaplarla da kazanıyor. Yazımızın ilerleyen aşamalarında ulaşabileceğimiz sözsüz kitapları da konuşacağız.
Sözsüz Kitaplar Nasıl Okunur?
Biz yetişkinler bile bir kitabın hali hazırda yazılı bir metin içermesine çok alışmış olabiliriz. Çocukları bir kenara bırakalım, yetişkinler dahi ilk aşamada sözsüz kitapları okumak noktasında zorluk yaşayabilir. Bu çok normal bir durumdur ve zamanla aşılır, kuşkunuz olmasın.
Peki, bir sözsüz kitap aldınız ve çocuğunuza bu deneyimi yaşatmak istiyorsunuz. Ne yapmalısınız? Öncelikle kitabı siz incelemeli ve olay örgüsü hakkında fikir edinmelisiniz. İlk denemelerinizde çocuğunuzun yönlendirmelere ihtiyacı olabilir. Bunun için önden hazırlık yapmanız ve kitabın içeriğine hâkim olmanız size fayda sağlayacaktır.
Kitabı okumaya kapağından başlayabilirsiniz. (Kitabın yazar-çizer-editör-yayınevi bilgilerini de vermeyi unutmuyoruz değil mi?) Kitapların kapakları içeriği hakkında ipuçları verir bize. Doğru bir görsel okuma ile kapak çiziminden kitabın konusunu tahmin edebilir hatta kitabın ismini bile bulabiliriz. Kapak çizimlerinin bu öneminden bahsettikten sonra, aşağıdaki soruları baz alarak, sözsüz kitap okumasına başlayabiliriz.
- Kapaktaki bu çizimde neler görüyorsun?
- Sence bu kitapta hangi kahramanlar var?
- Bu kitap bize ne anlatıyor olabilir?
Kapak çizimi ile kitabın ismi, genel konusu, kahramanları hakkında sohbet ettikten sonra, iç sayfalara geçebilirsiniz. Görselleri yorumlamasını, gördüklerini anlatmasını, kısaca hikâyeyi yazmasını isteyeceğiz. Kahramanlara ve mekanlara isimler verebilirsiniz. Kitabın kapağı da dahil olmak üzere, okuma yaptığımız her sayfa için –ihtiyaç duydukça- sorular ile yönlendirme yapabilirsiniz. Dikkat etmeniz gereken önemli nokta, açık uçlu soruları tercih etmenizdir. İlk okumalarınızda çocuğunuza farklı alanlar sunabilirsiniz. Çocuğunuz ne hakkında, ne kadar anlatması gerektiğini bilmediğini düşünebilir. Elbette, anlatma yönünden sınırsız bir özgürlük sunuyor sözsüz kitaplar ama bunu yine sorularla çocuklarınıza hissettirebilirsiniz. İlk okumalarınızda yoğunluğu dengeleyerek ne kadar farklı sorular sorarsanız, dikkatleri de o kadar farklı yönlere açık olur.
- Acaba şu an ne hissediyorlar? Neden öyle hissediyor olabilirler?
- Sence aralarına ne konuşuyorlar?
- Burada eksik olan bir şey var mı?
- Dikkatini en çok ne çekti?
- Sayfadaki karakterler neler yapıyor?
- Sayfada neleri/kimleri görüyorsun?
Bütün bu soruların haricinde kitapta var olan kurguyu da devam ettirmeniz gerekebilir. Bu açıdan, kitabın konusuna göre kahramana ya da mekâna yönelik sorular sorarak da kurguyu canlı tutabilirsiniz. Yazımızın bu bölümünde bahsettiğimiz desteklere yalnızca ilk okumalarda ihtiyaç duyacağınızı da belirtmek isterim. Sözsüz kitapları okumaya alışan her çok, okuduğu her yeni kitapta sizi sadece kendi gücüyle büyülü dünyalara götürecek, bundan emin olabilirsiniz. Hatta çocuğunuzun katılımına göre sorularla desteklemenize hiç gerek de olmayabilir. Çocuğunuza göre hareket etmeniz en doğru yöntemdir.
Sözsüz Kitapların Faydaları Nedir?
Sınıfımda her yıl sözsüz kitap okumaları yapıyoruz. İlk kitaplarda çok fazla söz hakkı almayan sadece sorulara cevap vermeyi tercih eden çocuklarım, zamanla heyecan içinde söz hakkı almaya, karakterlere diyaloglar üretmeye başlıyorlar. Tecrübeleri arttıkça, düşünceleri kitabın sayfalarını bile aşıyor.
Örneğin “Elmaları Nasıl Toplarsın?” (Mavisel Yener- Aytül Akal- Ece Zeber- Redhose Kidz) isimli kitapta trambolin üzerinde zıplayan bir kurbağa görseli bulunuyor. Söz isteyen öğrencim, bu görselden yola çıkarak, uzaya zıplayan bir kurbağanın maceralarını anlatmıştı bize uzun uzun. Oysa kitapta uzay hakkında herhangi bir görsel bulunmuyordu, ama öğrencimin hayal gücü, bize uzaya gitme imkânı sunmuştu. Benim açımdan bir öğretmen olarak sözsüz kitapların faydalarını en net gördüğüm anlardan biriydi.
- Anlatışındaki özgüven,
- Dili kullanış biçimi,
- Görsel okur-yazarlık konusundaki ustalığı,
- Hayal gücünün- yaratıcılığının sınırsızlığı,
- Kelime dağarcığındaki zenginlik,
- Yorumlama, neden-sonuç ilişkisi kurabilme gibi zihinsel süreçlerdeki başarısı sözsüz kitapların kattığı faydalardandı.
Ayrıca sözsüz kitaplar ele aldıklarını konu ve temalar sayesinde de çocuklara empati kurabilmeyi öğretir, değerler eğitimine katkıda bulunabilir. Vanessa’nın Yanındayım (Kerascoet- Redhouse Kidz) kitabında, okuma yapan çocuklar akran zorbalığına maruz kalan bir çocuğun hikayesine tanıklık ederler. Okuma sırasında, akran zorbalığına uğrayan o karaktere diyalog yazabilmek için, kendini onun yerine koyması, onun gibi düşünmesi, hissetmesi ve onun gibi konuşması gerekmez mi? İşte empati kurmayı öğrenmek için harika bir yöntem…
Fırtına (GuoJing- Hippo) ile hayvan sevgisini, Çocuklar ve Tavşanlar Yeşil Sever (İlkay Marangoz- Yeşil Dinazor) ile doğanın hayatımızı renklendirdiğini, Nerede Bu Denizyıldızı ( Barroux – Redhouse Kidz) çevre temizliğinin önemini pekiştiriyoruz. Sözsüz kitapların bir çoğu, değerler eğitimi yönünden de olumlu örnekler içeriyor.
Çocuğunuzdaki var olan gelişmeyi hem günlük yaşantısından hem de sözsüz kitap okumalarından fark edebilirsiniz. Dilerseniz okuma yaparken yazdığınız hikâyeleri not olabilir, sonraki okumalarınız ile karşılaştırabilirsiniz. Ayrıca her kitabı baştan defalarca okuyabilirsiniz, çocuğunuzun her okuyuşunuzda farklı hayal kapılarını araladığını görmek, size de mutlu edecektir.
Minik Bir Liste
Sözsüz kitaplara başlayacağınız zaman nispeten daha az karışık, yorumlamaya daha müsait, az resimli kitaplardan başlamanızı tavsiye ederim. Benim hem projelerimde hem de sınıftaki uygulamalarımda favori başlangıç kitabım Şemsiye (Ingrid Schubert, Dieter Schubert –Kuraldışı) kitabıdır. Etkileyici görselleri ile sözsüz kitap dünyasına adım atmak için çok doğru bir tercih olduğunu düşünüyorum. Sınıfımda uyguladığım ya da şahsi olarak beğendiğim diğer kitapları ise aşağıdaki listede bulabilirsiniz.
- Haydi Parka / Yardım Et! Hikayem Kayboldu (Emine Şahin Tursun – Sincap Kitap)
- Aya Okul Gezisi ( John Hare – Yapı Kredi Yayınları)
- Evvel Zaman İçinde Bir Kar Fırtınasında (Richard Johnson – Bilgi Yayınevi Çocuk Kitapları)
- Hike- Babamla Yürüyüş (Pete Oswald – Küçük Bir Yayınevi)
- Canavar Kitabı (Alice Hoogstad – Büyülü Fener Yayınları)
- Dalga-Göge-Ayna (Suzy Lee – Meav Yayıncılık)
- Sivri Ha Gayret Yumurta-Kurşun Kalem (Laura Bellini – Edam)
- Pasta Gitti (The Tjong Khing – Mephisto Kitaplığı)
- Nerede Bu Fil? ( Barroux – Redhouse Kidz)
- Yağmuru Seven Adam (Ekin Büyükşahin Pöğün – Paraşüt Kitap)
- Hayvan Kurtarma (Patrcik George – Meav Yayıncılık)
- Büyük Orman Avcıları (Dennis Nolan – Abm Yayınevi)
- Küçük Şeyler (Mel Tregonning- Desen yayınları)
- Köstebek Şehri (Torben Kuhlmann – Uçan Fil)
- Biricik (Goujing – Tübitak)
- Uzak (Shaun Tan – Desen Yayınları)
Listeyi de verdiğimize göre yazımızı sona erdirebiliriz. Şimdilik sözün bittiği ama anlatacakların bitmediği yerdeyiz. Yeni yazılarda, yeni kitaplarda buluşmak dileğiyle…
Hilal Kaya